Bản sắc không chỉ là bề ngoài

Bản sắc không phải là cái mẽ bề ngoài, bản sắc là quá trình nó "đẻ" ra, đi cùng với nội tại để phát triển. Nó có những biểu hiện bên ngoài và...

Bản sắc không phải là cái mẽ bề ngoài, bản sắc là quá trình nó "đẻ" ra, đi cùng với nội tại để phát triển. Nó có những biểu hiện bên ngoài và bên trong, và Hà Nội chắc là phải trải qua quá trình gồm 5 chữ hóa: Đô thị hóa; Hiện đại hóa; Thành thị hóa; Thủ đô hóa; và Hà Nội hóa. trong đó, 2 chữ hóa cuối cùng liên quan đến bản sắc.

Kiến trúc của trường Đại học Đông Dương 19 Lê Thánh Tông, Hà Nội.

Hà Nội có cổ về lịch sử, chưa hẳn đã cổ về kiến trúc đô thị. Các di chỉ kiến trúc - khảo cổ học có niên đại cổ cả ngàn năm. Quỹ kiến trúc đô thị hiện hữu, tính cả các di tích có độ tuổi hầu hết không quá 300 năm. Tới đại đa số công trình kiến trúc và phố xá xuất hiện từ nửa sau thế kỷ XIX. Nói gọn, đô thị cổ, kiến trúc cũ. Ngay cả khu phố thường quen gọi là cổ, thì trên những gì còn lại, cũng nên gọi là cũ.

Ở tình trạng hiện nay, Hà Nội vẫn còn là một thành phố có quy mô không lớn, quỹ kiến trúc đô thị khá nghèo nàn và cũ kỹ, hạ tầng kỹ thuật lạc hậu. Hiện hữu nhiều tồn dư kiến trúc và thời gian, ví dụ là hàng chục làng cổ và cũ chỉ còn cơ may phát triển “lên trời”, các khu tập thể xây dựng cấp tập cách đây 3 - 4 chục năm đã lỗi thời, khu bờ sông Hồng nảy sinh hoàn toàn tự phát…

Hơn hai chục năm qua đã có những nỗ lực để cải thiện và hiện đại hóa Thủ đô. Từng nơi, từng mảng, thành phố tiện nghi và khang trang hơn. Công cuộc hiện đại hóa đang vào guồng, thì đã nảy sinh vô số những mâu thuẫn của một đô thị phát triển chuyển đổi, đô thị thời công nghiệp hóa đi nhanh, mà ít ngoái lại và ít nhìn về phía trước.

Mấy năm trước, khi kỷ niệm 1.000 năm còn chưa cận kề, chúng tôi đã gợi ý thành phố nên tiến hành một cuộc tổng điều tra và kiểm kê toàn bộ gia sản (với nghĩa rộng) còn lại và tích lũy được qua một ngàn năm: Tài nguyên thiên nhiên, quỹ kiến trúc đô thị, cơ sở kỹ thuật hạ tầng… Ta làm như ông quản kho ấy. Một là để đánh giá tổng thể, lần đầu tiên, cái gia tài ta sở hữu ở mốc 1.000 năm. Hai là để từ đó, hoạch định các chương trình và các quy hoạch phát triển. Ba là để bàn giao cho hậu thế. Các cụ có bàn giao như vậy cho ta đâu. Tiếc rằng, gợi ý ấy không được để ý đến. Giá mà cuộc đại kiểm kê ấy được thực hiện, có phải những người làm quy hoạch Hà Nội mở rộng lúc này dễ biết bao, vạch ra cái gì là cái nấy có sức thuyết phục.


Cầu Long Biên mang đậm dấu ấn của KTS cha đẻ của Tháp Eiffel, biểu tượng nước pháp.

Không có được những dữ liệu điều tra và kiểm kê cơ bản như thế, ta đành làm cái việc kiểm kê mình quen hơn, tức là nhắc lại những điều đã được nhắc đi nhắc lại nhiều lần, ở dạng khái quát. Sau 1/8/2008, Hà Nội làm chủ một cơ ngơi thiên nhiên và đất đai đồ sộ, đủ để cho một thành phố lớn và một thủ đô thỏa sức mở mang. Tất cả những gì cần cho Hà Nội về phương diện tài nguyên thiên nhiên đã hội tụ đủ, thậm chí dư, chỉ thiếu biển. Song, sông ngòi ao hồ hầu hết đã làm kênh, núi rừng đa phần nhân tạo hóa, quỹ đất bị chiếm dụng nham nhở. Thiên nhiên bị can thiệp nhiều, ngay bây giờ đã phải tính chuyện chữa trị mà đô thị hóa chưa bước vào. Những phác thảo quy hoạch dụng đất hôm nay và mai sau nên xuất phát từ bài tính chiến lược trời - Đất - Ta một cách hết sức và hết mức tằn tiện, dụng chỗ nào và dụng vào việc gì, phải so đo cho kỹ. Chí ít thì cũng phải như các anh em thợ đồ da trước tấm da bò. Cái gì cũng phục dựng được, không phục dựng được thì làm giả. Song, thiên nhiên hỏng hoặc mất, không tài nào phục sinh được. Tôi mong các nhà quy hoạch, ngay ở đầu dự án, ghi khắc ngay dòng: Nương thiên nhiên, kiệm đất trời!

Về quỹ kiến trúc đô thị, Hà Nội đang sở hữu 5 phố phần lớn: Khu phố Việt truyền thống, khu phố thời thuộc địa, các làng cổ và cũ, Quỹ kiến trúc xây dựng sau năm 1954 đến nay và các khu vực cảnh quan thiên nhiên nhân văn hóa.

Xin xem xét lại lần lượt khu phố Cổ (theo tôi đúng ra là Cũ) là một di sản đô thị, có giá trị to lớn không bởi niên đại và không bởi kiến trúc, mà ở chỗ đây là một cấu trúc phố thị truyền thống Việt, còn chứa đựng những giá trị lịch sử - văn hóa - kiến trúc, trong đó nổi trội hơn cả là sự tồn tại một cấu trúc phố phường và một cộng đồng thị dân vẫn lưu giữ phần nào nếp sống và thói quen làm ăn xưa cũ.

Cách ứng xử đúng và khả thi hơn cả là kết hợp, trong điều tiết, cả 3: Bảo tồn - Cải tạo - Hiện đại hóa, đảm bảo duy trì dòng chảy tự nhiên và sự hòa nhập với “cơ thể” đô thị hiện đại. Khu phố và các mảng kiến trúc thời pháp thuộc, rõ ràng là di sản đô thị của Hà Nội, đa dạng về thể loại, phong phú về phong cách, bền dai về thẩm mỹ, có vai trò đặc biệt trong tạo diện kiến trúc đô thị.

Cái cốt yếu nhất trong duy trì “vốn liếng” kiến trúc này chính là chính sách và sự chế độ hóa ứng xử, đảm bảo việc giữ lại và cải tạo thích ứng những ngôi nhà có giá trị đặc biệt, những đoạn phố, những ô phố, giảm thiểu sự thách thức về quy mô và độ cao của các công trình mới xây liền kề.

Hà Nội hôm nay về tổng thể vẫn còn là một cơ thể đô thị chưa hẳn đã tan vỡ, vẫn duy trì được sự chuyển hóa không gian đô thị, mềm mại, vẫn là một khung cảnh đô thị gắn kết và dễ tạo ra một ấn tượng đọng. Về phương diện hình thái học đô thị, Hà Nội phần nào đó có khuôn mặt của sự chuyển hóa hòa đồng giữa làng và phố. Chính điều này làm cho thủ đô mình Á Đông hóa hơn cả. Có nên giữ và giữ được không cái nét gần gũi và đáng yêu này?

Hà Nội mở rộng ra 3.310km2, có nghĩa là sự phát triển theo bề rộng phải là chính yếu rồi. Song, Hà Nội cũ, để thành nhân tố trung tâm, từ nay phải được chủ trương phát triển THÂM CANH - phát triển theo bề sâu, kết hợp cả 2: cải tạo và hiện đại hóa. Hễ ngược lại, nhân tố trung tâm - vốn liếng di tích trăm năm, có thể trở thành một thực thể kiến trúc và lịch sử ứ tồn. trong quy hoạch mở rộng Hà Nội, nên cân đối sự phát triển QUẢNG CANH và THÂM CANH. Một khi khu trung tâm - Hà Nội trước 1/8/2008, được và cần được cải tạo, hiện đại hóa tương ứng, nó sẽ là xuất phát điểm, là nền tảng cho thành phố bao la mới tiến hành cùng một lúc 5 cái “Hóa”: Đô thị hóa; Hiện đại hóa; Thành thị hóa; Thủ đô hóa; và Hà Nội hóa. Sự lan tỏa từ cái nhân đã được củng cố và nâng cấp này sẽ quyết định tương lai của thành phố - thủ đô. Không một nguồn lực và nguồn tài chính nào, dù lớn đến đâu, có thể thay thế được nó.

Việc thực hiện quy hoạch Hà Nội mở rộng, mong rằng đây sẽ là những phác thảo đầu tiên, đúng về định hướng, đúng tương ứng với khả năng của chúng ta hôm nay, ngày mai, dự liệu được sự phát triển không có sai sót. Quan trọng nhất là đừng phá vỡ nguồn tài nguyên thiên nhiên. Cho nên, đây là một phác thảo dài, trong quá trình sẽ còn điều chỉnh nhiều lần, dưới nhiều tên gọi khác nhau mà không chỉ trong một thế hệ, mong rằng phác thảo này chính xác, nó tạo nền tảng cho tất cả đường đi nước bước của Hà Nội. Đường đi nước bước đó rất thận trọng, rất chắc chắn, bền vững. Ở giữa mốc 1.000 năm và tiếp theo thế hệ chúng ta hãy nhận vào mình phận sự kiện toàn những gì các thế hệ trước chưa làm xong, đồng thời phác họa những nét họa chuẩn cho Hà Nội vững bước đi vào thiên niên kỷ thứ hai.